Sigríður Sigurðardóttir

Þá er að halda áfram með þennan fróðleik um jurtir sem mig langar að koma á framfæri og vonandi er ekki lesendum til mikils ama (en þá er bara að sleppa að lesa..). Umfjöllunarefnið mitt í þetta sinn er skarfakál.

Skarfakál er af krossblómaætt og vex víðast hvar um landið, aðallega við ströndina en finnst þó stöku sinnum til fjalla en er þá mjög smávaxið. Jurtin sem er tvíær myndar fyrsta árið dökkgræn hjartalaga blöð, seinna árið myndast greinóttur blómstöngull sem ber hvít blóm. Eftir að blómin falla standa eftir hnöttótt fræ sem falla af í tveimur hlutum þegar þau hafa náð þroska. 

Skarfakálið er mjög rík af c-vítamíni og löngu áður en menn þekktu vítamín læknaði íslensk alþýða skyrbjúg og ýmsa aðra sjúkdóma með skarfakáli.

Minnst er á jurtina í fornum bókum, s.s. Grettissögu, í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns og í ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar. Samkvæmt heimildum var algengara hérna fyrr á öldum að skarfakál væri notað til manneldis við Breiðafjörð en annars staðar á landinu. 

Í bókinni - Grænmeti og ber allt árið - 300 nýjir jurtaréttir - eftir Helgu Sigurðardóttur frá árinu 1941 segir m.a: „Skarfakál [Cochlearia officinalis] var fyrrum talið eitt hið óbrigðulasta meðal við skyrbjúg, og var tröllatrúin svo mikil á ágæti þess, að oft var sjúkt fólk sent langar leiðir, til að vera nokkurn tíma þar sem skarfakálið var fáanlegt og var lækningamáttur þessarar jurtar svo mikil, að fólkið var heilbrigt eftir nokkra daga. Nú hafa vísindin sannað ágæti skarfakálsins, þar sem Höskuldur Dungal læknir hefir rannsakað það, og birt með leyfi Nielsar Dungals prófessors niðurstöður af rannsóknunum, sem birzt hafa í læknablaðinu: C-vítamín. Mg. pr. gramm. Skarfakál, blöð 1,00 - 1,65, Skarfakál stönglar 0,60. Um skarfakálið sannast það hér, sem löngu var vitað, að mikið C-fjörvi hlyti að vera í því. En að það reyndist svo auðugt sem tölurnar sýna, hefði maður samt varla búizt við... “. 

Það er ljóst að Skarfakál hefur verið mikilvægur c-vítamín gjafi fyrir landann í gegnum aldirnar án þess að fólk hafi gert sér fyllilega ljóst í hverju það fólst heldur var þetta nokkuð sem reynslan kenndi og fólk lærði af.

Núna eru til einfaldari og fljótlegri leiðir til að fá nægjanlegt c-vítamín í fæðunni en ef einhverjum langar að prufa þessa jurt þá hefur hún biturt bragð, svolítið í líkingu við karsa eða piparrót. Hægt er að nota skarfakál í salöt, eggjaköku, sósur o.s.frv. Best er að safna skarfakáli fyrri hluta sumars en þá eru blöðin safaríkust. 

Tíminn líður hratt og mikið að gera á stóru heimili. Ég ætlaði að vera löngu búin að koma þessari samantek um Ginkgo Biloba á prent, en betra er seint en aldrei. Hérna kemur örlítil samantekt um þessari öldnu plöntu.  

Talið er að Ginkgo Biloba plantan sé elsta plantan sem fyrir finnst. Fyrir ca. 200 milljónum árum náði hún mestri útbreiðslu, en þá óx hún nánast um alla jörð. Hún er mjög harðger og dæmi um það er að það fyrsta sem óx upp eftir atómsprengjuna í Hiroshima var Ginkgo Biloba - Musteristréð. Ginkgo tréð er ýmist karl- eða kvenkyns. Blóm karl-trésins vex á ca 3 cm löngum rekklum sem falla af fljótlega eftir blómgun. Blóm kven-trésins þróast hins vegar yfir í ávöxt en kjöt þess er óætt og lyktar mjög illa. 

Notkun á Ginkgo Biloba hefur aðallega verið við truflunum í blóðrásarkerfinu. Talið er að plantan hafi blóðþynnandi áhrif, æðavíkkandi áhrif og víkki út berkjur. Því gæti hún haft gagnleg áhrif á blóðrásartruflanir í heila (dementiu), kalda fætur vegna æðaútvíkkandi áhrifa og astma.

Ráðlagðir skammtar fyrir 50 ára og eldri er 80-120 mg á dag af staðlaðri extrakt.

En eins og með lyf þá geta lækningajurtir haft aukaverkanir, milliverkanir og víxlverkanir. Algengustu aukaverkanir af Ginkgo Biloba eru meltingartruflanir, höfuðverkur og ofnæmisútbrot. Milliverkanir eru ekki þekktar en víxlverkanir gætu verið við blóðþynningarlyf. Ófrískar og mjólkandi konur ættu ekki að nota jurtina.